ARTYKUŁ UKAZAŁ SIĘ W:
ŚWIAT PROBLEMÓW STYCZEŃ 2017 NR 1(288) ROK 25
Beata Morawska – Jóźwiak
psycholog, psychoterapeutka, doktorantka Uniwersytetu Medycznego w Łodzi,
dyrektor Profilaktyczno – Rozwojowego Ośrodka Młodzieży i Dzieci PROM Łódź
Aktywna młodzież – Warsztaty Integracji Rówieśniczej WIR
Profilaktyczno – Rozwojowy Ośrodek Młodzieży i Dzieci PROM od początku swego istnienia w 1998 roku, zajmuje się tworzeniem i realizacją programów oraz procedur profilaktycznych i korekcyjnych skierowanych do dzieci, młodzieży oraz ich rodzin w obszarze współuzależnienia, eksperymentów ze środkami psychoaktywnymi, problemów emocjonalnych i zaburzeń zachowania. Większość procedur indywidualnych, rodzinnych i grupowych jest realizowana w siedzibie Ośrodka, natomiast programy profilaktyczne były wprowadzane do łódzkich szkół na przestrzeni kilkunastu lat przez pracowników Ośrodka oraz replikowane na drodze szkoleń zawodowych na terenie całego kraju.
Ewolucja doświadczeń w działaniach profilaktycznych
Wieloletnie projektowanie oferty profilaktycznej Ośrodka, pozwoliło wyznaczyć obszar naszej skuteczności i realnych możliwości wdrożenia oraz kontynuacji konkretnych projektów. Najdłuższą historię ma profilaktyka uzależnień, której poświęcone są programy Tak czy Nie i Jestem O.K! w ramach profilaktyki uniwersalnej [1], realizowane w szkołach przez przeszkolonych pracowników Ośrodka oraz pedagogów i wychowawców klas. Oba programy bazują na przekonaniu o znaczeniu wiedzy dla podejmowania decyzji, wiedzy wiarygodnej, która nie zaprzecza obserwacji oraz życiowym doświadczeniom oraz podanej w sposób atrakcyjny dla odbiorców. Treści programów zaopatrzone są w elementy pracy poznawczo – behawioralnej, ze wskazaniem cennych implikacji wprowadzanych zmian. Procedury zawarte w tych programach są nadal wykorzystywane podczas spotkań indywidualnych oraz grupowych jako wyjątkowo przydatne treści psychoedukacyjne, natomiast w realizacji programów, szczególnie istotne jest, aby nie stały się incydentem profilaktycznym. Z tego powodu program Jestem O.K! został wzbogacony o scenariusze lekcji wychowawczych, pozwalających na kilkunastotygodniową pracę z uczniami i stanowiących naturalną kontynuację tematyczną. Podobny charakter ma Jestem Sobą, który podczas kilkunastu sesji próbuje zmotywować młodzież do stałego zajmowania się własnym rozwojem. Program nie podejmuje wprost problematyki zachowań ryzykownych, jest treningiem umiejętności komunikacji, zarządzania własnymi emocjami, dokonywania konstruktywnych wyborów oraz identyfikowania swojego miejsca w grupie.
Praca korekcyjna w Ośrodku wymaga realizowania programów lokujących się w profilaktyce selektywnej [1], kierowanej do młodzieży, która ze względu na sytuację rodzinną, społeczną oraz wcześniejsze doświadczenia, jest w większym stopniu narażona na rozwój problemów emocjonalnych, zdrowotnych oraz zaburzeń zachowania. Efektem naszych obserwacji oraz doświadczeń są m.in.programy TUKA/N, akcentujący znaczenie samoregulacji [2], którą młodzież usprawnia podczas sesji na tle grupy współuczestników (system punktów) oraz TRoP włączający rodziców/opiekunów prawnych w pracę na grupie korekcyjnej. Zauważamy, że odwołanie do społeczności również w warunkach ambulatoryjnych może dawać zaskakująco dobre rezultaty, podobnie jak wspólny czas, który młody uczestnik oraz jego rodzic inwestują w cotygodniową obecność na grupie. Młodzież przejawia duże zainteresowanie innymi rodzicami, obserwuje ich zachowanie oraz relacje z dziećmi. Niezależnie od pierwotnej postawy wobec własnego rodzica, wzmacnia to poczucie tożsamości oraz identyfikacji z rodziną pochodzenia.
Wraz z realizowanymi, kolejnymi cyklami programów w ramach oferty programowej Ośrodka, zauważyliśmy, że czynnikiem, najbardziej aktywującym prozdrowotne postawy młodzieży, jest celowy dobór do grupy oraz aranżowanie warunków odzwierciedlających życiowe sytuacje, co prowokuje młodzież do pełniejszego, świadomego uczestnictwa w większym zakresie, niż jakakolwiek nasza aktywność psychoedukacyjna. Następnym krokiem w konstruowaniu oferty profilaktycznej, będącym konsekwencją poczynionych spostrzeżeń, stała się praca z liderami młodzieżowymi. Mechanizmy, jakie realizują się w grupach młodzieżowych mają uniwersalny charakter, np. przyzwolenie na łamanie norm z obawy przed represjami w przypadku jawnego przeciwstawienia się, umiejętność wywierania wpływu przez pojedyncze jednostki na całą zbiorowość oraz istnienie „cichych oponentów”, dla istniejących zasad. Próby oddziaływania na grupy młodzieżowe poprzez pozytywnych liderów, bazują na powyższych prawidłowościach rządzących strukturą grupy. Atrakcyjny rówieśnik ma znaczną siłę oddziaływania - modeluje prozdrowotne postawy, własnym przykładem osłabia błędne przekonania normatywne oraz neguje destrukcyjne normy [3]. Inwestycja dorosłych polega na wzmocnieniu u liderów młodzieżowych atutów atrakcyjności, np. poprzez tworzenie warunków do bycia rozpoznawalnymi na terenie szkoły, ofertę treningów umiejętności społecznych oraz zapewniając im wsparcie.
Adolescenci na ogół zwracają się ze swoimi problemami do rówieśników, a nie do dorosłych, szczególnie wówczas, gdy przeżywają trudności z uwagi na obecność licznych czynników ryzyka w rodzinach pochodzenia oraz najbliższym środowisku. Ich wycofanie, prowokacyjność lub agresja spotyka się z reakcją ze strony dorosłych, co tylko nasila wpływ negatywnych doświadczeń wyniesionych z relacji z własnymi rodzicami. Brak zaufania do dorosłych powoduje, że w sytuacjach kryzysowych młodzież pozostaje osamotniona lub poszukuje wsparcia pozostają osamotnieni lub będą szukać wsparcia u rówieśników oferujących szybkie sposoby redukcji napięcia.
Programy angażujące liderów młodzieżowych stawiają na osoby wykazujące określone predyspozycje, przede wszystkim cieszące się zaufaniem rówieśników. Dostarczenie im wiedzy oraz umiejętności, pozwala oprócz konstruktywnego modelowania, na pełnienie roli doradców oraz łączników między rówieśnikami a kompetentnymi dorosłymi, mogącymi udzielić profesjonalnej pomocy [4]. Tego rodzaju działania profilaktyczne mają już dość długą historię, istotny wydaje się natomiast sposób ich wdrożenia oraz utrwalenia w środowisku szkolnym.
Programy liderskie
ŚNIEŻNA KULA - obecna w naszej ofercie od 1997 roku dzięki współpracy z Fundacją Batorego. Jest programem amerykańskim, niezwykle pojemnym, stanowiącym spójny system przedsięwzięć o charakterze środowiskowym. Profilaktyczno – Rozwojowy Ośrodek Młodzież i Dzieci PROM uzyskał corocznie odnawiany certyfikat i możliwość realizacji programu zgodnie z amerykańskimi standardami w polskiej rzeczywistości.
Integralna część Śnieżnej Kuli to 2- 3-dniowe zloty, propagujące program, jego ideę, a także tworzące wspólnotę. Najważniejszym założeniem programu jest postawienie na aktywność młodych ludzi, oddanie inicjatywy w ich ręce. To oni organizują większość atrakcji obecnych podczas zlotów, prowadzą spotkania warsztatowe, prezentują psychodramy. Dorośli stwarzają warunki, wspierają, modelują oraz są dostępni. W ciągu roku szkolnego Ośrodek był miejscem spotkań grupy młodzieży śnieżnokulowej, dostarczaliśmy im warunków do rozwijania umiejętności porozumiewania się i współpracy, wspieraliśmy inicjatywy, aranżowaliśmy grupy dyskusyjne na tematy interesujące młodzież oraz wspólnie przygotowywaliśmy się do kolejnego zlotu.
Warsztaty RAZEM realizowane głównie przez przeszkolonych wychowawców klas od 1999 roku, w okresie pojawienia się szkół gimnazjalnych. Zaspokajały potrzebę integracji, ale także kierowały uwagę młodzieży na działania na rzecz klasy i rówieśników. W ankietach ewaluacyjnych programu Razem młodzież często pisała o konieczności wdrażania programów o działaniu długofalowym, które umożliwiłyby młodzieży zdobywanie wiedzy na temat współczesnych zagrożeń, kształtowanie umiejętności umożliwiających podejmowanie konstruktywnych decyzji, pomagania rówieśnikom w sytuacjach kryzysowych - narażonym na zagrożenia, utrwalenie postaw i umiejętności gwarantujących zdrowe funkcjonowanie w grupie rówieśniczej (ewaluacja programu z 1999 roku). Odpowiedzią na to zapotrzebowanie stał się MOPR - Młodzieżowe Ochotnicze Pogotowie Rówieśnicze. Projekt Młodzieżowego Systemu Wsparcia Rówieśniczego powstał w 2003 roku w oparciu o przekonanie, że szkoła może być nie tylko miejscem nauki, ale przede wszystkim wzajemnej współpracy i odnajdywania ról społecznych. Założyliśmy, że odpowiednio zwerbowani i przygotowani nauczyciele oraz uczniowie będą w stanie promować zdrowy styl funkcjonowania w środowisku szkolnym, udzielać informacji na temat psychologicznych placówek pomocy młodzieży oraz wspólnie reagować na sytuacje, w których inni uczniowie nie przestrzegają norm i zasad. Na przestrzeni 13 lat realizacji programu udało się w znaczący sposób wpłynąć na funkcjonowanie grup liderskich, których aktywność miała charakter:
w środowisku szkolnym we współpracy z dorosłymi liderami utworzono sieci wzajemnej pomocy. Konstruktywne grupy młodzieży zaangażowane w aktywność na rzecz innych osób, promowały zrozumienie i wsparcie rówieśnicze. Wprowadzenie punktów konsultacyjnych pozwoliło na zrealizowanie interwencji kryzysowych oraz dostarczenie pomocy młodym ludziom oraz ich opiekunom (opierając się jedynie na aktywności Ośrodka PROM, który był jedną z placówek w „liderskiej bazie danych”),
cotygodniowe spotkania w Ośrodku mające charakter warsztatów umiejętności społecznych (m.in. przewodzenia w grupie, samodzielności, umiejętności współpracy i pomagania oraz rozwiązywania sytuacji trudnych), podejmowania i realizacji nowatorskich pomysłów promujących zdrowy styl życia.
przygotowania programu seminarium wyjazdowego (podział zadań, przygotowanie materiałów, trenowanie wystąpień i scenek).
MOPR stał się propozycją długotrwałego oddziaływania profilaktycznego na dużą populację uczniów szkół gimnazjalnych.
Warsztaty Integracji Rówieśniczej
W 2016 roku zespół Ośrodka przygotował projekt profilaktyczny, bazujący na koncepcji i doświadczeniach Śnieżnej Kuli oraz MOPR, wzbogacony programowo o treści dotyczące uzależnień behawioralnych oraz cyberprzemocy. Jednocześnie, jego zadaniem jest wzmacnianie znaczenia relacji „twarzą w twarz”, wskazywanie na różnice w stosunku do kontaktów on-line, za pośrednictwem komunikatorów oraz uwrażliwiać i zachęcać młodzież do reagowania sprzeciwem wobec niekonstruktywnych zachowań napędzanych przekonaniem o anonimowości w sieci.
Dostrzegamy, że mechanizmem uruchamiającym wrogość obserwowaną na murach budynków, w cyberprzestrzeni oraz w kontaktach bezpośrednich, jest tworzenie podziałów „my-oni”. Niewątpliwie zyskiem wszelkich generalizacji jest uproszczenie spojrzenia na świat, jednak stereotypowe przekonania wraz z negatywnymi reakcjami emocjonalnymi na ogół zostają przekształcone w dyskryminację. Gdy przyjrzymy się wrogości prezentowanej przez młodzież, najczęściej jej źródłem są bezrefleksyjnie przyjęte normy grupowe, atrybucja z dyspozycji (przypisywanie stałych cech, przy niedocenianiu wpływu sytuacji), silne emocje (lęk) wobec sytuacji nowych (osób różniących się pod względem jakiejś cechy) a rzadziej realny konflikt. Każda postawa posiada trzy komponenty – afektywny, poznawczy i behawioralny [5], więc próbując je modyfikować, należy dostarczać wiedzę, doświadczenia budzące wyraźne emocje w kontakcie z osobami znaczącymi (w tym atrakcyjnymi rówieśnikami) oraz kreować warunki do aktywności własnej. Stąd też proponowane w WIR oddziaływania mają charakter:
edukacyjny - dostarczają w przyjaznej formie wiedzy dedykowanej mechanizmom powstawania niekonstruktywnych postaw, zapobieganiu i radzeniu sobie z ich skutkami oraz samodzielnej pracy nad generowaniem lokalnych (szkolnych) rozwiązań zidentyfikowanych problemów;
warsztatowy - pozwalają doświadczać przyjemnych emocji podczas wspólnej pracy, kreowania każdego spotkania, tworzenia projektów. Umożliwiają weryfikację doświadczeń w środowisku naturalnym (szkolnym), uczestniczenie w podejmowaniu decyzji dotyczących społeczności oraz racjonalnych decyzji odnoszących się do zdrowego życia;
psychologiczny – autodiagnostyczny, jako psychozabawy identyfikujące indywidualne cechy, postawy, zasoby umożliwiające rozwijanie postawy liderskiej
wspólnotowy – z wykorzystaniem rytuałów wzmacniających tożsamość i solidarność grupową, pogłębiających naturalne systemy wsparcia młodzieży;
Do współpracy zaprosiliśmy szkoły gimnazjalne biorące dotychczas udział w MOPR - pedagogów, którzy wytypowali młodzież mającą potencjał liderski rozumiany jako: umiejętności komunikacyjne (werbalne i niewerbalne), umiejętność wywierania wpływu, charyzma, wyrazistość w sposobie bycia oraz zaangażowanie w podejmowane aktywności.
W dniach 27-28 września b.r. zrealizowaliśmy seminarium wyjazdowe z udziałem 8 łódzkich szkół gimnazjalnych: 11 pedagogów oraz od 5 do 8 uczniów z każdej szkoły. Nauczyciele zapoznali się oraz zostali wyposażeni w 8-godzinny scenariusz do realizacji po programie z grupami klasowymi lub liderskimi. Młodzież przygotowywała w grupach szkolnych projekt profilaktyczny, będącym odpowiedzią na narastające zjawisko ucieczki w wirtualną rzeczywistość oraz cyberprzemoc. Wszystkie pomysły zostały zaprezentowane przez delegatów szkół lub całe zespoły szkolne. Powstały pomysły akcji psychoedukacyjnych, alternatywnych form wspólnego spędzania czasu po zajęciach szkolnych (np. maratony filmowe i kulinarne), liczne plakaty tematyczne oraz scenki, które będą częścią happeningów prezentowanych przez liderów w szkołach.
Program seminarium zawierał elementy dotychczas obecne na zlotach Śnieżnej Kuli oraz MOPR:
duże grupy (zajęcia dla całej społeczności np. wykłady, psychodramy, prezentacje projektów)
małe grupy, warsztaty (treningi umiejętności społecznych, zajęcia w grupach kilkunastoosobowych koordynowane przez liderów we współpracy z osobami dorosłymi )
zajęcia kooperacyjne dla całej społeczności uczestniczącej w seminarium
dyskoteka (zabawa dla całej społeczności)
rytuały odnoszące się do zaprezentowanej przypowieści lub scenki np. Ciepłe i puchate (dzielenie się pozytywnymi informacjami, uścisk „na misia”)
zebrania kadry, poświęcone realizacji poszczególnych elementów programu seminarium;
Po realizacji seminarium, spodziewamy się wyników ankiet ewaluacyjnych, z przeprowadzenia zajęć wg scenariuszy przekazanych nauczycielom. Będzie to dla nas cenna informacja dotycząca zapotrzebowania ze strony młodzieży na treści profilaktyczne dotyczące zagrożenia uzależnieniami behawioralnymi oraz cyberprzemocą.
Uczniowie, na przestrzeni całego roku szkolnego wdrażają projekty opracowane w trakcie seminarium korzystając z pomocy pedagogów zaangażowanych w udział w WIR-ze oraz pracowników Ośrodka PROM, gdzie cotygodniowo odbywają się otwarte warsztaty dedykowane rozwijaniu umiejętności społecznych przydatnych liderom.
Oczekujemy na informacje zwrotne z gimnazjów, będące dla nas inspiracją do doskonalenia pilotażowej wersji programu WIR oraz dostosowania go do zmieniającej się rzeczywistości edukacyjnej.
Piśmiennictwo:
Ostaszewski K., Kompendium wiedzy o profilaktyce (w:) Przewodnik metodyczny po programach promocji zdrowia psychicznego i profilaktyki, Fundacja ETOH, Warszawa 2010.
Kadzikowska-Wrzosek R., Wolna wola w świetle badań współczesnej psychologii nad procesami samoregulacji i samokontroli, Psychologia Społeczna 2010 tom 5, 330–344
Szymańska J., Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2015.
Gaś Z.B., Pomoc psychologiczna młodzieży, WSiP, Warszawa 1995.
Aronson E., Człowiek istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2009.