Beata Morawska – Jóźwiak
psycholog kliniczny, psychoterapeutka,
dyrektor Profilaktyczno – Rozwojowego
Ośrodka Młodzieży i Dzieci PROM w Łodzi.
Ambulatoryjna praktyka korekcyjna w czasie pandemii COVID -19
„W długiej historii ludzkości (i rodzaju zwierzęcego)
zwyciężyli ci, którzy nauczyli się
najefektywniej współpracować i improwizować”.
Karol Darwin
Profilaktyczno – Rozwojowy Ośrodek Młodzieży i Dzieci PROM na przestrzeni ponad 25 lat działania był świadkiem transformacji w zakresie funkcjonowania placówek edukacyjnych (np. powołanie i zamknięcie szkół gimnazjalnych) czy pojawiających się problemów społecznych (używki, wykluczenie społeczne, stopniowa dominacjacyfrowej rzeczywistości). Pracownicy Ośrodka zaangażowani w działania pomocowe wobec dzieci, młodzieży oraz rodzin podejmują wysiłek elastycznego odpowiadania na bieżące zapotrzebowanie beneficjentów. W marcu 2020 roku stanęliśmy w obliczu sytuacji, która zdecydowanie różniła się od dotychczasowej rzeczywistości „pomagaczy” i odbiorców działań pomocowych. Poczucie niepokoju i zagrożenia było doświadczeniem uniwersalnym apróba pogodzenia wzajemnego bezpieczeństwa z realizacją obowiązków zawodowych zakładała konieczność wprowadzenia zmian do tak subtelnej materii jaką jest świadczenie usług psychologiczno – pedagogicznych.
Pomarańczowa Linia
Program punktu informacyjno – konsultacyjnego oraz ogólnopolskiej infolinii 801 14 00 68 jest nieprzerwanie realizowany od 2000 roku, zyskaliśmy dzięki temu solidną perspektywę do analizy zapotrzebowania zgłaszanego przez odbiorców.
Każda rozmowa rejestrowana jest w dziennym indeksie, w odpowiedniej kategorii tematycznej: picie alkoholu, zażywanie narkotyków, palenie papierosów, uzależnienia behawioralne, przemoc,problemy wychowawcze oraz inne, odpowiednio dla dzieci, młodzieży oraz osób dorosłych.
Na przestrzeni wielu lat dominował temat szkodliwego picia, nadużywania oraz uzależnienia od alkoholu osób dorosłych. Przekazywaliśmy informacje dotyczące lokalnie działających placówek leczenia uzależnienia i współuzależnienia, konsultowaliśmy sposoby postępowania, prowadziliśmy psychoedukację w zakresie mechanizmów uzależnienia i wskazywaliśmy prawnie dostępne procedury działania.
Po roku 2010 rejestrowaliśmy coraz więcej zgłoszeń dotyczących zażywania przez młodzież nielegalnych substancji o niezbadanym składzie – „dopalaczy”. Obecnie temat ten występuje relatywnie rzadko i jako współwystępujący z zażywaniem innych substancji psychoaktywnych.
Na względnie stałym poziomie utrzymuje się odsetek złożonych problemów wychowawczych, w tym związanych z nadmiernym korzystaniem z telefonów komórkowych, komputerów oraz gier na konsolach.
Od miesięcy wakacyjnych 2020 roku zauważyliśmy stopniowy wzrost zgłoszeń dedykowanych upijaniu się dzieci i młodzieży w destrukcyjny sposób.Relacje rodziców sugerowały, że dzieci nie przejawiające uprzednio takich skłonności, podejmowały eksperymenty z piciem alkoholu charakteryzujące się zaskakującym dla opiekunówprzebiegiem (ilość przyjętego alkoholu, okoliczności oraz konsekwencje, do których dochodziło w wyniku zażycia). W przypadku młodzieży mającej już doświadczenia z piciem alkoholu, zwiększyła się częstotliwość takich zdarzeń.
Rodzice opisując rozwój problemów, wskazywali na powtarzające się spotkania towarzyskie młodzieżyw nowych, nieznanych im grupach oraz szereg zmian o emocjonalnym charakterze (np. rozdrażnienie, objawy niepokoju i napięcia, obniżenie nastroju). Niezależnie od indywidualnych spostrzeżeń rodziców co do przyczyn takiego stanu rzeczy, dane statystyczne wskazują na zbieżność czasową z pandemią COVID-19.
W roku 2021 odsetek zgłoszeń dotyczących picia nastolatków zrównał się z liczbą zgłoszeń dotyczącą nadużywania i uzależnienia od alkoholu osób dorosłych. Sięganie po alkohol przez młodzież może zatem wpisywać się w zaobserwowane [1] zjawisko wzrostu picia alkoholu w pandemii przez osoby gorzej radzące sobie ze stresem oraz wiązać się z pogorszeniem kondycji psychicznej (wzrost nasilenia objawów lęku uogólnionego i depresji) [2] jako swoisty acting-out.
Z tej perspektywy (sięganie po alkohol), jednej z wielu, która wiąże funkcjonowanie młodych ludzi z pandemią, w pełni uzasadnione wydają się przewidywania specjalistów dotyczące pogarszającej się kondycji psychicznej dzieci i młodzieży.
Poradnictwo on-line
Świadczenie usług psychologiczno – pedagogicznych na odległość jest zagadnieniem wieloaspektowym, koncentrującym uwagę na motywacji do ich odbywania, wpływie na symptomyoraz cechach takiego kontaktu. Chcąc pogodzić naturalną potrzebę bezpieczeństwa po stronie pacjentów oraz zespołu terapeutycznego, w wielu placówkach decydowano się na prowadzenie pracy pomocowej w formie zdalnej, realizowanej już wcześniej, ale nie na taką skalę.
W Ośrodku PROM po doświadczeniach bezpośrednich kontaktów z beneficjentami programów, wprowadziliśmy spotkania on-line przy użyciu powszechnie stosowanych komunikatorów a następnie formę hybrydową. Wybór formy opierał się o przewidywania zysków i rozważany był wraz z odbiorcą działań. Dla zespołu Ośrodka szczególnie istotna była bezpośrednia forma spotkań diagnostycznych (rozpoczynających), służących identyfikacji oczekiwań, możliwości ich realizacji oraz stworzenia podwalin relacji terapeutycznej.
Powody wyboru formy spotkań nie zawsze były artykułowane wprost, wtedy ujawniały się w trakcie kolejnych spotkań. Motywacją dla spotkań on-line były:
- obawy związane z rzeczywistym zagrożeniem zakażeniem w czasie kontaktu i/lub dojazdu na spotkanie (wskaźniki zakażeń, okres zwiększonej podatności na infekcje w ogóle, dostępność do szczepień),
- wygoda i oszczędność czasu,
- ograniczona dyspozycyjność ze względu na zmianę zakresu codziennych obowiązków (praca zdalna, opieka nad dzieckiem), ale także:
- symptomy stanowiące bezpośredni lub pośredni powód zgłoszenia po pomoc (m.in.: problemy relacyjne, zaburzenia lękowe, zaburzenia obsesyjno – kompulsywne),
- instrumentalne traktowanie spotkań (np. w celu uzyskania zaświadczenia, formalnej realizacji zaleceń sądu).
Natomiast argumentami na rzecz korzystania ze spotkań bezpośrednich były:
- poczucie komfortu epidemicznego (ozdrowieńcy, zaszczepieni) oraz zaufanie do skuteczności środków zapobiegawczych (warunki kontaktu w placówce),
- odczuwany brak komfortu w czasie prowadzenia rozmów z miejsca zamieszkania,
- chęć zmiany otoczenia, przerwania codziennej rutyny np. po pracy zdalnej,
- brak warunków technicznych do prowadzenia rozmów on-line,
- świadomość zysków płynących z bezpośredniego kontaktu z konsultantem, psychologiem.
Zauważalnym atutem spotkań on-line była ich częstotliwość dzięki realizacji w dogodnych terminach, poza stałymi godzinami dyżurów konsultantów. Miało to przełożenie na widoczną poprawę funkcjonowania pacjentów. Spotkania o charakterze konsultacji i poradnictwa przebiegały bez wyraźnego uszczerbku dla ich treści, natomiast procesy terapeutyczne były zubożone komunikacyjnie, głównie z przyczyn technicznych. Nieczytelna stawała się warstwa przekazu niewerbalnego, choćby poprzez ograniczenie wizerunku pacjenta do części jego sylwetki. Niejednokrotnie niezrozumiały był również przekaz werbalny, gdy wypowiedzi pokrywały się ze sobą. Miały miejsce również niezamierzone przez pacjentów sytuacje, związane z otoczeniem domowym (np. wchodzące do pokoju dziecko, dzwonek do drzwi, dźwięki dobiegające z innych pomieszczeń), które wpływały na dynamikę spotkania.
Najpojemniejsze dla analizy terapeutycznej były realizowane przez pacjentów działania(niekonieczne świadomie zaplanowane),oddalające konfrontację z trudniejszymi tematami lub objawami (np.spóźnienia na niektóre sesje lub robienie przerw podczas spotkania) oraz redukowanie napięcia w sposób odmienny niż dotychczas, podczas spotkań bezpośrednich (picie, manipulowanie przedmiotami podczas sesji). Niezależnie od wysiłków podejmowanych przez psychologów (omawianie zachowań i zdarzeń), forma spotkań nabierała dodatkowego znaczenia w kontekście spodziewanych efektów pracy terapeutycznej. Motywacja do podjęcia i realizacji sesji on-line,gdy dostępne stały się spotkania bezpośrednie, wskazywała na diagnostycznie potwierdzony obszar trudności przejawianych przez pacjenta.
Relacje rówieśnicze
Oferta pracy terapeutycznej w formie grup dedykowanych dzieciom, młodzieży i rodzinom była w 2020 i 2021 roku mocno ograniczona. Zauważyliśmy deklarowaną gotowość udziału, która nie znajdowała odzwierciedlenia w frekwencji podczas zajęć realizowanych w 2021 roku (niesystematyczne uczestnictwo). Ujawniało to ambiwalentny stosunek do bezpośrednich, grupowych form pracy opierających się o współpracę, prezentację siebie na tle grupy, budowanie pozycji socjometrycznej czy dotykanie trudnych obszarów w kontakcie z innymi. Przyczyną może być obawa przed zainfekowaniem lub ograniczenie treningu społecznego w 2020 roku skutkujące osłabieniem kompetencji miękkich.
Nadmierne korzystanie z urządzeń elektronicznych będąceucieczkowym zaangażowaniem w wirtualną rzeczywistość niosło już przed pandemią widoczne zagrożenia rozwojowe. Wg raportu Nastolatki 3.0 [2], 33,6% ankietowanej młodzieży wykazuje się wysokim natężeniem wskaźników problematycznego użytkowania internetu, najsilniej manifestujące się poprzez zmianę w zakresie tolerancji (eskalacja częstości i/lub wielkości bodźca) oraz objawy somatyczne.
Nauka zdalna ograniczyła bezpośrednie kontakty rówieśnicze oraz dostępność do kontekstu społecznego pozwalającego doskonalić kompetencje w zakresie komunikacji interpersonalnej, rozwiązywania konfliktów oraz kreowania i urealniania wizerunku. Potwierdzają to wyniki [2] wskazujące na pogorszenie relacji rówieśniczych w opinii niemal co trzeciego ankietowanego nastolatka oraz rodzica/opiekuna.
Nastoletni odbiorcy działań w Ośrodku zgłaszali obawy dotyczące:
- dalszej izolacji i ograniczenia swobodnych kontaktów rówieśniczych,
-eskalacji dotychczasowych nieporozumień i konfliktów w rzeczywistości opartej o zdalne kontakty,
- rzeczywistej, bezpośredniej konfrontacji w obliczu zaistniałych konfliktów (po powrocie do szkół),
- bycia ocenionym w bezpośrednich kontaktach rówieśniczych;
Intensyfikacja kontaktów zdalnych mogła dać nastolatkom iluzoryczne poczucie kontroli i swobody w kreowaniu rzeczywistości i swojego wizerunku. Jednocześnie świadomość powrotu do bezpośrednich relacji generowała obawę przed weryfikacjąprezentowanych treści i negatywną oceną ze strony rówieśników. U młodszych nastolatków dostrzegamy trudności w antycypowaniu i integrowaniu zdarzeń rzeczywistych z doświadczeniami pochodzącymi z rzeczywistości wirtualnej.
Nasilenie stanów lękowych u naszych młodych pacjentów obrazowały również skargi somatyczne. Najczęściej wymieniane były: uczucie wyczerpania i braku energii, kłopoty ze snem, ucisk w mostku czy bóle głowy. Eksploracja tego obszaru ujawniała obecność problemów relacyjnych lub agresji ze strony rówieśników. Raport Nastolatki 3.0 [2], wskazuje, że co piąty nastolatek doświadczył przemocy w internecie w formie wyzywania (29,7%) ośmieszania (22,8%) czy poniżania (22%). Dodatkowo, 32,4% badanych nie podejmuje żadnego działania (np. rozmowy) w celu uzyskania wsparcia w takiej sytuacji. Jest to spójne z relacjami naszych pacjentów, którzy ku zaskoczeniu rodziców/opiekunów, podczas spotkań rodzinnych ujawniają prawdziwe determinanty swojego funkcjonowania (zachowań i samopoczucia).
Dostępne wyniki badań z okresu pandemii [3] wskazują, że nasilenie objawów depresji i lęku w grupie adolescentów jest związane z ograniczeniami w realizacji potrzeb rozwojowych, wśród których wiodącą jest kontakt z rówieśniczą grupą odniesienia.
Izolacja domowa
Zmiany w sposobie organizacji pracy i nauki, ograniczenia dotyczące spędzania wolnego czasu, realizowania zainteresowań oraz relacji, stawiały wymagania logistyczne oraz weryfikowały gotowość do współpracy w rodzinach. Wcześniejsze występowanie problemów rodzinnych prowadziło do eskalacji prowokującej podjęcie działań pomocowych.
Wg raportu Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę [4], doświadczenie krzywdzenia dzieci, częściej występowało w sytuacji wspólnego zamieszkiwania z osobą, która nadużywała środków psychoaktywnych, głównie alkoholu lub cierpiącą na chorobę psychiczną. W oparciu o nasze obserwacje, możemy stwierdzić, że blisko 20% pacjentów zwróciło się po pomoc psychologiczno – pedagogiczną w efekcie nawarstwionych i nasilających się problemów rodzinnych, których nie mogli dłużej ignorować lub radzić sobie z nimi w dotychczasowy sposób. Najczęściej wskazywanym doświadczeniem było dominujące napięciemanifestujące się poprzez:
- otwarte konflikty lub wrogość,
- objawy psychosomatyczne,
- zaburzenia poznawcze pamięci i uwagi,
- trudności w realizacji rozpoczętych działań.
Tłem dla zgłaszanych trudności było trwające wcześniej uzależnienie w rodzinie, incydenty przemocy oraz rozluźnienie więzi spowodowane kryzysem lub rozpadem rodziny (separacja lub rozwód). Zarówno młodzież, jak i dorośli przyzwyczaili się do redukowania napięcia poprzez aktywność poza domem oraz uzyskiwanie wsparcia poza rodziną. W momencie, gdy stało się to utrudnione, dotychczasowe trudności stały się jeszcze bardziej dotkliwe. Spotkania rodzinne ujawniały nierozwiązane konflikty oraz dysfunkcje i nieumiejętności. Mimo tych diagnoz, w pracy korekcyjnej rzadko uczestniczyli wszyscy członkowie rodziny, nasze działania ograniczaliśmy do osób dostępnych, posiłkując się procedurami prawnymi, z którymi zapoznawani byli dorośli uczestniczący w spotkaniach (m.in.: procedura Niebieskiej Karty).
W rodzinach względnie dobrze funkcjonujących, osoby dorosłe odczuwały wyczerpanieprzedłużającym się stanem pandemicznego pogotowia. Opisywały to doświadczenie jako:
„ciągłe korzystanie z rezerw”, „braku perspektywy odpoczynku”, „wyczekiwanie w niepokoju na kolejne wyzwania”, „powolne podkradanie energii”, „czujna monotonia”.
Podobny stan respondentów zauważono w raporcie Pandemia COVID-19 w Polsce [3]. Zauważono spadek pozytywnych interakcji i wzajemnego wsparcia u rodziców w konsekwencji przedłużania się stanu niepewności, zmęczenia i obciążenia obowiązkami. Natomiast w związkach partnerskich, niepokój dotyczący emocjonalnego zaangażowania partnera był związany z wysokim poziomem konfliktóww relacji, w trakcie trwania pandemii.
Z cała pewnością ten osobliwy czas będzie przedmiotem jeszcze wielu analiz, choćby ze względu na okoliczności oraz predyspozycje, które determinują elastyczność i umożliwiają sprawną adaptację do nieoczekiwanych zmian rzeczywistości społecznej.
Literatura:
[1] Chodkiewicz J. i in. Raport z pierwszej części badań:Życie w dobie pandemii. Zakład Psychologii Klinicznej i Psychopatologii Instytut Psychologii, Uniwersytet Łódzki.Łódź 2020
[2] red. Lange R. Nastolatki 3.0 Raport z ogólnopolskiego badania uczniów. Warszawa, 2021
[3] red. Gambin M. Pandemia COVID-19 w Polsce. Perspektywa psychologiczna. Uniwersytet Warszawski. Warszawa 2021
[4] red.Romańczak S. Negatywne doświadczenia młodzieży w trakcie pandemii. Raport z badań ilościowych. Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę. Warszawa 2020
Źródło: Świat Problemów numer - luty 2022