Beata Morawska – Jóźwiak
psycholog kliniczny, psychoterapeuta, dyrektor Profilaktyczno – Rozwojowego Ośrodka Młodzieży i Dzieci PROM w Łodzi
Znaczenie terapii ojców uzależnionych od alkoholu
dla relacji w ocenie dzieci
„Dla całego świata możesz być nikim,
dla kogoś możesz być całym światem”.
Mały Książę, Antoine de Saint - Exupery
Uzależnienie a system rodzinny
Działanie alkoholu na organizm ludzki i przebieg uzależniania się pozostaje niezmienny od wieków, natomiast modele picia oraz charakter problemów, jakie generuje spożywanie alkoholu wynika z kontekstu kulturowego. Psychologiczna terapia osób uzależnionych od alkoholu pojawiła się wraz z Modelem Minnesota. Leczenie celowało w rozbijanie nałogowych mechanizmów oraz odbudowę i poprawę relacji. Przełomowy w leczeniu alkoholizmu stał się nowy nurt w psychoterapii - systemowa terapia rodzin. Każde zaburzenie traktowano jako problem całej rodziny, co umożliwiło zrozumienie mechanizmów funkcjonowania osoby uzależnionej oraz jej bliskich. Dominującą cechą rodzinnego systemu alkoholowego jest istnienie alkoholizmu i jednoczesne zaprzeczenie temu. Osoba uzależniona wypiera swoją chorobę, współmałżonek wypiera problem, postępowanie dzieci staje się zgodne z niemymi zasadami, panującymi w domu. Nadużywanie alkoholu zmienia zachowanie i sposób myślenia pijącego i pozostałych członków rodziny a koncentracja na alkoholiku odsuwa na dalszy plan indywidualne potrzeby współmałżonka oraz dzieci. Choroba alkoholowa wpływa na strukturę rodziny, dynamikę interakcji, podział ról itp., przy czym intensywność zmian w tych obszarach zależy od etapu przystosowania do problemu, na jakim rodzina się znajduje.
Na etapach zaprzeczania i prób pozbycia się problemu, zewnętrzne granice rodziny ulegają usztywnieniu, wewnętrzne – rozmyciu. Wspólny sposób myślenia i zachowania powoduje to zatracenie indywidualności. Dominuje koalicyjny model funkcjonowania: koalicja między niepijącym rodzicem a dzieckiem lub koalicja dziecka z rodzicem uzależnionym wówczas, gdy stanowi on przeciwwagę dla pełnego napięcia, wybuchowego i narzekającego rodzica niepijącego. W okresie utrzymywania abstynencji przez osobę uzależnioną wzmacnia się koalicja między rodzicami. W okresach picia, rola rodzica uzależnionego od alkoholu jest pomniejszana, on sam budzi złość, agresję, poczucie bezsilności i bezradności. W trakcie abstynencji próbuje „nadrobić zaległości”, jednak większe poczucie bezpieczeństwa i kompetencji w rodzinie, towarzyszy okresom picia osoby uzależnionej - poprawa relacji z utrzymującym abstynencję członkiem rodziny wcale nie jest taka jednoznaczna.
Osoby w rodzinie z problemem alkoholowym porozumiewają się za pomocą komunikatów podwójnych, np. „Mów zawsze prawdę” – „Nie chcę o tym wiedzieć”, podobnie jest z zasadami - te same zachowania raz są wzmacniane, innym razem karane. Całokształt zjawisk budujących się wokół alkoholizmu, niepewność i nieprzewidywalność (od porządku dnia po wartości), doświadczanie silnych emocji: strachu, poczucia winy, gniewu, wstydu i bezradności wywołuje chroniczny stres, w którym równolegle, przez wiele lat rozwijają się i dorastają dzieci. Zazwyczaj badania ujmują czynniki determinujące postawy życiowe osób wychowywanych w rodzinach z problemem alkoholowym, w których akcentowana jest rola rodzica pijącego. Celem niniejszych badań, jest określenie relacji dzieci z obojgiem rodziców, w rodzinach z problemem alkoholowym ojca. Oprócz relacji z uzależnionym, istotny jest stosunek do matki, która może być dla dziecka wsparciem lub źródłem dodatkowych cierpień. Celem badań jest również, określenie znaczenia terapii podjętej przez ojca w zależności od jej efektów, dla oceny rodziny oraz relacji w perspektywie dziecka.
Badanie relacji
Badania przeprowadzono jesienią 2019 roku, w grupie młodzieży korzystającej
z pomocy psychologicznej, w formie grupy wsparcia. Udział w badaniach był dobrowolny,
w przypadku osób niepełnoletnich, uzyskano zgodę opiekuna prawnego na udział dziecka
w badaniu. Wyników badań nie przedstawiano rodzicom dzieci. Osoby, które wyraziły zgodę na udział w badaniu, uzyskały szczegółowe informacje na temat ich celu, charakteru oraz przebiegu. W każdym momencie mogły wycofać się z badania a także zadawać pytania. Respondenci to 61 osób w wieku od 15 do 18 lat z rodzin z problemem uzależnienia od alkoholu ojca, rodzice mieszkają razem, matka nie jest uzależniona od alkoholu.
Spośród badanych na podstawie informacji zawartych w ankiecie wypełnianej przez młodzież wyodrębniono 3 grupy, według kryterium uczestnictwa ojca w terapii przeciwalkoholowej oraz jej efektów.
1 grupa, to młodzież, których uzależnieni od alkoholu ojcowie nigdy nie podjęli terapii, matki nie są uzależnione od alkoholu. Liczebność 23 osoby.
2 grupa, to młodzież, których uzależnieni od alkoholu ojcowie podjęli terapię i utrzymują przynajmniej półroczną abstynencję, matki nie są uzależnione od alkoholu. Liczebność 23 osoby.
3 grupa, to młodzież, których uzależnieni od alkoholu ojcowie podjęli terapię, ale nie utrzymują abstynencji, matki nie są uzależnione od alkoholu. Liczebność 15 osób.
Analizę zagadnienia na uzyskanych wynikach badań, przeprowadzono w oparciu
o następujące cele:
1. określenie, czy w opiniach dzieci są różnice w funkcjonowaniu rodzin, w których ojciec uzależniony od alkoholu nie podejmuje terapii, podjął terapię, ale nie utrzymuje abstynencji oraz podjął terapię i utrzymuje abstynencję.
2. porównanie, jak dziecko ocenia swoje relacje z ojcem uzależnionym od alkoholu,
w stosunku do relacji z nie nadużywającą alkoholu matką.
3. sprawdzenie, czy podjęcie przez ojca terapii, wpływa na zmianę relacji z nim w kierunku pozytywnym, jeśli jest ona skuteczna.
4. zbadanie, czy podjęcie przez ojca terapii wpływa na zmianę relacji, jeśli jest ona nieskuteczna.
W badaniach zastosowano Inwentarz Funkcjonowania Rodziny (FB), opracowany przez M. Cierpkę i G. Frevert na podstawie FAM III H.A. Skinnera, P.D. Steinhauera i J. Santa-Barbara. Kwestionariusze służą do wielostronnego opisu systemu rodzinnego ujmując relacje rodzinne w trzech perspektywach:
Kwestionariusz Relacji Dwuosobowych - relacje z innymi osobami w rodzinie,
Kwestionariusz Rodzinny – widzenie rodziny jako całości,
Kwestionariusz Samooceny - ocena swojego miejsca w rodzinie. Budowa kwestionariuszy FB oparta jest na modelu rodzinnym McMasters. Wymiary rodziny uwzględnione
w kwestionariuszach FB to: wykonywanie zadań, pełnienie ról, komunikacja, ekspresja emocji, zaangażowanie uczuciowe, kontrola, wartości i normy, oczekiwania społeczne (skrajne wartości sygnalizują problemy) i obrona. Dwie ostatnie skale występują tylko
w arkuszu 1, odnoszącym się do całościowej oceny rodziny. We wszystkich skalach, za wyjątkiem oczekiwań społecznych, niskie wartości informują o zasobach rodziny.
Osoby badane wypełniały:
1. Kwestionariusz Rodzinny FB-1, oceniający rodzinę jako całość,
2. Kwestionariusz Relacji Dwuosobowych FB-2e, oceniający relacje z matką,
3. Kwestionariusz Relacji Dwuosobowych FB-2f, oceniający relacje z ojcem,
4. ankietę personalną;
Do zbadania istotności różnic w funkcjonowaniu między grupami zastosowano jednoczynnikową analizę wariancji ANOVA, test Tukey’a. Do zbadania istotności różnic dotyczących funkcjonowania w relacjach dwustronnych wewnątrz grup zastosowano test t dla grup zależnych, gdyż porównywano parami wyniki w arkuszach 2e i 2f, 1 i 2e, 1 i 2f wewnątrz każdej grupy.
Omówienie uzyskanych wyników i wnioski
W efekcie uzależnienia ojca cierpi więź emocjonalna pomiędzy dzieckiem a ojcem. Niezależnie od okoliczności towarzyszących uzależnieniu, ojciec nie jest w stanie realizować zachowań wynikających ze swojej roli. Występuje również brak zgodności i spójności
w rodzinnym systemie wartości i norm.
Wyniki przeprowadzonych badań pozwalają stwierdzić, że uzależnienie od alkoholu w rodzinie jest problemem pierwotnym i sam fakt poddania się leczeniu nie wystarcza, aby relacje rodzinne uległy polepszeniu.
dzieci z grupy, w których ojcowie nie podjęli terapii mniej zadowolone ze swojej rodziny niż dzieci z grupy, w której ojcowie podjęli terapię i utrzymują abstynencję. Największa różnica zaznaczyła się w skali komunikacji. Wysokie wartości w tej skali, uzyskane przez ojców niepodejmujących terapii wskazują na niedostateczny obieg informacji między członkami rodziny, na niepełne porozumienie oraz na niezdolność do wyjaśniania konfliktów. Niskie wartości w tej skali przydzielone przez dzieci ojców, którzy podjęli terapię i utrzymują abstynencję wskazują na dostateczną wymianę informacji, bardziej bezpośrednie i zrozumiałe komunikaty oraz dość skuteczne wyjaśnianie nieporozumień.
wykazano brak istotnych różnic w ocenie satysfakcji z funkcjonowania swojej rodziny pomiędzy dziećmi z grupy, której ojcowie nie podjęli terapii a dziećmi z grupy, której ojcowie podjęli terapię, ale nie utrzymują abstynencji.
utrzymywanie abstynencji przez ojca wpływa na poprawę relacji pomiędzy dzieckiem a ojcem w porównaniu z ojcami, którzy nie podjęli terapii oraz tymi, którym terapia nie dała oczekiwanych rezultatów. Utrzymywanie abstynencji przez ojców powoduje przede wszystkim większą elastyczność i zdolność dostosowania się do wymagań związanych z pojawieniem się nowych zadań. Role są bardziej jednoznacznie określone. Wykonywanie zadań i pełnienie ról ilustruje skala zadowolenia z pełnienia funkcji instrumentalnych. W ocenie dzieci, najbardziej zauważalne jest nie wypełnianie przez pijących ojców właśnie tych zadań.
relacje pomiędzy dzieckiem a matką są znacznie lepsze niż pomiędzy dzieckiem
a ojcem, który nie podjął terapii. Największa różnica występuje w obszarze zaangażowania uczuciowego. Relacje matki z dzieckiem działają ochronnie na dziecko i wzmacniają jego dojrzewanie. Duże różnice wystąpiły także w wymiarze wykonywanie zadań, w którym ojcowie nie podejmujący terapii otrzymali najgorsze oceny. Wyniki te są dowodem obniżonej zdolności ojców z tej grupy, do reagowania na wymagania cyklu życiowego, na problemy w opracowywaniu możliwości rozwiązań trudnych sytuacji albo przy urzeczywistnianiu zmian.dzieci oceniają stopień satysfakcji z relacji z matką istotnie wyżej niż stopień zadowolenia z funkcjonowania rodziny, w której ojciec nie podjął terapii. Szczególnie duże różnice wystąpiły w przypadku wymiaru pełnienia ról, gdzie funkcjonowanie rodziny jako całości uzyskało w porównaniu z relacjami z matką najgorsze noty. Można wnioskować zatem, że role w rodzinie z ojcem nie podejmującym terapii, podzielone są niejasno, panuje duża niezgodność w związku z oczekiwaniami wobec innych a także niezdolność dopasowania się do nowych, wymaganych cyklem życiowym ról.
dobre relacje z matką, nie wystarczają by dziecko było zadowolone z rodziny jako całości. Można więc przypuszczać, że do satysfakcjonującej oceny rodziny jako całości potrzebne są dobre relacje z obojgiem rodziców. Brak pozytywnego odbioru przez dziecko obojga rodziców wpływa na brak satysfakcji ze swojej rodziny jako całości.
w efekcie uzależnienia ojca, najbardziej cierpi więź emocjonalna. Daje to obraz nieadekwatnie wyrażanych emocji oraz powierzchownych uczuć. Role są podzielone niejasno, panuje duża niezgodność w związku z oczekiwaniami wobec innych, niezdolność dopasowania się do nowych, wymaganych cyklem życiowym ról. Występuje również brak zgodności i spójności w rodzinnym systemie wartości i norm.
w grupie dzieci ojców abstynentów (w porównaniu z grupą dzieci, których ojcowie nie podjęli terapii), nastąpiła poprawa w ocenie relacji z ojcem, wystąpiły obszary,
w których brak jest istotnych różnic między odbiorem matki i ojca. Do tych obszarów należy: pełnienie ról, komunikacja, wartości i normy. Może to świadczyć
o poprawnym pełnieniu ról, dzięki czemu członkowie rodziny wiedzą, czego się od nich oczekuje oraz są w stanie dopasować się do wymaganych rozwojem rodziny ról. Komunikacja wzmacniana większą wymianą, staje się bardziej bezpośrednia, zrozumiała z nieporozumienia mogą być wyjaśniane na bieżąco. System wartości jawi się dzieciom jako bardziej spójny. Natomiast w zakresie emocjonalności, zaangażowania uczuciowego, kontroli i wykonywania zadań nadal w sposób istotny, lepiej oceniana jest matka.dzieci ojców którzy podjęli terapię, ale mimo to nadal piją, oceniają zadowolenie
z relacji z matką lepiej niż relacje z ojcem. Oznacza to, że sam fakt podjęcia terapii nie wpływa na poprawę relacji z ojcem. Dzieci najbardziej negatywnie postrzegają ojców, którzy mimo terapii nadal piją, w obszarze wykonywania zadań. Wyniki sugerują obniżenie zdolności do reagowania odpowiednio na wymagania cyklu życiowego, na problemy w wypełnianiu zadań, przy opracowywaniu możliwości rozwiązań oraz
w urzeczywistnianiu zmian.stopień satysfakcji z relacji z matką jest wyższy w porównaniu ze stopniem zadowolenia z funkcjonowania rodziny, w której ojciec pije, mimo podjętej terapii. Najgorzej dzieci oceniają rodzinę jako całość w wymiarze pełnienia ról. Można zatem wnioskować, że role są podzielone niejasno, panuje niezgodność oczekiwań oraz brak elastyczności w stosunku do wymaganych cyklem życiowym ról. Zachowania kontrolne są sztywne lub nieusystematyzowane oraz towarzyszą im konflikty.
Dziecko najbardziej ubolewa nad złą relacją z ojcem, który jest uzależniony od alkoholu w obszarach: zaangażowanie uczuciowe, wartości i normy bez względu na to czy wykazuje on chęć leczenia czy nie.
Na podstawie uzyskanych wyników badań, można uznać, że alkoholizm w rodzinie jest problemem pierwotnym, tzn. aby poprawiły się relacje pomiędzy członkami rodziny konieczna jest abstynencja osoby uzależnionej. Fakt poddania się leczeniu oraz nabycie w związku z tym nowych umiejętności, nie jest wystarczające aby w odbiorze dzieci relacje z ojcem uległy poprawie. Po uzyskaniu stabilnej abstynencji, następuje poprawa oceny relacji z ojcem, w zakresie pełnienia ról. Jeśli ojciec dzięki abstynencji, wywiązuje się ze swoich zadań, dziecko to dostrzega i docenia.
W grupach dzieci, których ojcowie piją, niezależnie od podjęcia terapii, relacje z matką oceniane były znacznie lepiej niż z ojcem. Jednocześnie ogólne funkcjonowanie rodziny oceniane było bardzo źle. Zatem aby dziecko pozytywnie oceniało swoją rodzinę jako całość, potrzebne są dobre relacje z obojgiem rodziców. Jest to widoczne w grupie dzieci, których ojcowie utrzymują abstynencję. Celem zaprezentowanych badań, było poznanie perspektywy dzieci w ocenie ich relacji z uzależnionym ojcem, nieuzależnioną matką oraz oceny funkcjonowania rodziny jako całości. Ważne było również sprawdzenie w jaki sposób podjęcie terapii przez ojca wpływa na ocenę tych relacji. Uzyskane wyniki, pozwoliły na realizację tych celów. Wykazano istnienie różnic w funkcjonowaniu rodziny w opinii dziecka, ale tylko wtedy gdy jej skutkiem jest trwała abstynencja ojca. Porównanie oceny relacji dziecka z matką oraz oceny relacji dziecka z ojcem, wskazuje na przewagę matki we wszystkich porównywanych grupach, choć w grupie dzieci ojców abstynentów, te różnice były mniejsze. W literaturze dotyczącej problemu uzależnienia od alkoholu w rodzinie, obecny jest pogląd o doznawaniu przez dziecko krzywd również ze strony rodzica niepijącego, tymczasem wyniki przedstawionych badań wskazują na znacznie lepszą ocenę niepijącej matki przez dziecko.
W prezentowanej analizie, nie wykorzystano grupy kontrolnej (dzieci z rodzin bez problemu alkoholowego). Brak też punktu odniesienia, dzięki któremu można byłoby ocenić, czy wyniki uzyskane przez badane osoby mieszczą się w normach, czy też od nich odbiegają. Musimy pamiętać również o ważnej zmiennej współistniejącej, której w badaniach nie uwzględniono – informacji, czy matka korzysta z pomocy psychologicznej. Wiadomo jedynie, że dziecko zostało oddane terapii, na które musiał wyrazić zgodę rodzic/opiekun prawny. Zdecydowana większość dzieci, trafia do placówek pomocowych z inicjatywy niepijącego rodzica, który dokonuje oceny funkcjonowania dziecka i na tej podstawie podejmuje decyzję o zwróceniu się po pomoc. Z tej perspektywy, cenne byłoby porównanie relacji dziecka z matkami, które korzystają z pomocy psychologicznej z tymi, które się na nią nie zdecydowały i doświadczają typowych dla współuzależnienia problemów psychologiczne oraz zdrowotnych.
Piśmiennictwo:
Forward S, Buck C, (2011) Toksyczni rodzice, Czarna Owca, Warszawa
Gąsior K, Chodkiewicz J, (red.) (2010), Leczenie alkoholików i członków ich rodzin, Wydawnictwo Jedność, Kielce, 372‐384.
Grzegorzewska I, Cierpiałkowska L, (2013) Aktualny stan badań nad zjawiskiem odporności psychicznej w populacji dzieci alkoholików, Polskie Forum Psychologiczne 18, 4, 385-399,
Grzegorzewska I, Cierpiałkowska L, (2012) Realizacja zadań rozwojowych przez młodzież z rodzin z leczącym się i pijącym ojcem alkoholikiem, Polskie Forum Psychologiczne, 17,1, 5-26
Margasiński A, (2011) Rodzina alkoholowa z uzależnionym w leczeniu, Impuls, Kraków
Ryś M, (2011) Rules and principles of life in a dysfunctional family. The inquiry form to examine children’s roles in a family an alcohol abuse problem. Research Quarterly 1(5), 41-61, Kwartalnik Naukowy 1(9), 114-121